नेहमीच्या लेखनात येणारे अनेक शब्द कित्येकदा चुकीच्या अर्थाने वापरले जातात वा चुकीच्या पद्धतीने लिहिले जातात. पत्रकारांनी आपली भाषा बिनचूक राहील याची दक्षता घेण्याची गरज आहे, कारण वर्तमानपत्रे वाचणारा वाचक छापील शब्दांना प्रमाण मानत असतो.
अलीकडे व पलीकडे
अलीकडे व पलीकडे हे परस्परविरोधी अर्थाचे शब्द आहेत. आपल्या बोलण्या-लिहिण्यात ते नेहमी येतात. अलीकडे म्हणजे या बाजूला, पुढील बाजूला. काळासंदर्भात अलीकडेचा अर्थ हल्ली. पलीकडे म्हणजे दुसऱ्या बाजूला, मागील बाजूला. अलीकडे व पलीकडे हे शब्द अलिकडे व पलिकडे असे लिहिण्याची चूक अनेकांकडून होते. दोन्ही शब्दांत ल वर दुसरी वेलांटी द्यायची, हे लक्षात ठेवावे.
अक्रीत
असंभवनीय, उफराटे या अर्थांनी अक्रीत हा शब्द वापरला जातो. प्रतिकूल, मोफत, विपरीत, अतिशय, बेसुमार हेदेखील त्याचे अर्थ आहेत. हा शब्द चुकून आक्रित , अक्रित वा आक्रीत असा लिहिला जाण्याची शक्यता असते. या शब्दातील पहिले अक्षर आ नसून अ आहे; तसेच क्र वर दुसरी वेलांटी आहे; हे ध्यानात टेवावे. अक्रीत घेणे म्हणजे एखादी वस्तू बेसुमार किंमत देऊन विकत घेणे.
असुर
असुर म्हणजे दैत्य, राक्षस, सुर म्हणजे देव. सुर आणि असुर या दोन्ही शब्दांत सला पहिला उकार आहे. उच्चारताना ‘असूर’ अशी चूक होऊ शकते व त्यामुळे लिहितानाही ती होते; ती टाळावी. आसुरी म्हणजे राक्षसी. (उदाहरणार्थ आसुरी आनंद, आसुरी उपाय इत्यादी). त्याही शब्दात सला पहिला उकार आहे. सूर (सू दीर्घ) हा शब्द संगीतातील स्वर या अर्थी रूढ आहे.
अस्थिपंजर
अस्थि म्हणजे हाड. पंजर म्हणजे पिंजरा, सापळा. अस्थिपंजर या शब्दांची फोड अस्थि+ पंजर अशी होते. हा मूळ शब्द संस्कृत आहे. म्हणून सामासिक शब्दात तो ऱ्हस्वान्तच लिहावा. अस्थीपंजर असे लिहू नये. अस्थिपंजरचा अर्थ हाडांचा सापळा.
अहल्या
अहल्या हे नाव पुराण काळापासून प्रसिद्ध आहे. गौतम ऋषींच्या पत्नीचे नाव अहल्या होते. अ + हल्या अशी याची फोड आहे. हल्य या शब्दाचा अर्थ निंद्य. जी निंद्य नाही, ती अहल्या. या शब्दाऐवजी अहिल्या असा शब्द वापरल्याचेही तुम्हाला आढळेल. तो अपभ्रंश आहे. अहल्या हा शब्द वापरणे योग्य कसे, हे त्याच्या अर्थावरून स्पष्ट होते.
आख्यायिका
आख्यायिका म्हणजे दंतकथा; परंपरेने चालत आलेली गोष्ट. साधारणत: ऐतिहासिक आधार नसलेल्या गोष्टीला आख्यायिका म्हटले जाते. या शब्दात पहिले अक्षर अ नसून आ आहे, हे ध्यानात ठेवावे. (अख्यायिका असे लिहिणे चूक.) यातील तिसर्‍या अक्षराच्या बाबतीत चूक होऊन यिऐवजी इ हे अक्षर वापरले जाऊ शकते. (आख्याइका असे लिहिणे चूक आहे, हेही लक्षात ठेवावे.)
आगाऊ
आगाऊ हे विशेषण व क्रियाविशेषण म्हणून वापरले जाते. विशेषण म्हणून ते वापरले, तर आधीचा असा त्याचा एक अर्थ होतो आणि प्रौढी मिरविणारा वा दुढ्ढाचार्य असाही अर्थ होतो. क्रियाविशेषण म्हणून ते वापरले, तर आधी, प्रथम हे अर्थ होतात. आगाऊ हा शब्द अगाऊ असाही लिहिला जातो. अगावू वा आगावू असा तो लिहिणे मात्र चुकीचे आहे.
आग्नेय
आग्नेय हे एका दिशेचे नाव. पूर्व व दक्षिण या दिशांच्या मधील दिशा आग्नेय. या शब्दाचे पहिले अक्षर चुकून अ असे उच्चारले जाते व लिहितानाही ती चूक (अग्नेय) होऊ शकते. ती टाळण्याची काळजी घ्यावी. आग्नेय या संस्कृत शब्दाचे अनेक अर्थ आहेत. अग्निपूजक, अग्निवंशज, ज्वालाग्राही आदींचा त्यात समावेश आहे. आग्नेयी या संस्कृत शब्दाचा अर्थ आग्नेय दिशा व प्रतिपदा असाही होतो.
आजीव
आजीव या शब्दाची फोड ‘आ + जीव’ अशी आहे. ‘आ’ या उपसर्गाचा ‘पर्यंत’ हा एक अर्थ आहे. आजीव म्हणजे जिवंत असेपर्यंत; म्हणजेच आयुष्यभर. आजीव सदस्य म्हणजे तहहयात सदस्य. आजीव या शब्दात पहिले अक्षर ‘आ आहे; ‘अ’ नव्हे. हा शब्द चुकून ‘अजीव’ असा लिहिला गेला, तर त्याचा अर्थ ‘निर्जीव’ असा होईल. आजीव या शब्दात ‘ज’वर दुसरी वेलांटी आहे, हेही लक्षात ठेवावे.
आतुर
आतुर या शब्दाचे अर्थ अनेक आहेत. उत्सुक, उतावीळ , उद्युक्त, व्यथित आदींचा त्यांत समावेश आहे. या शब्दात तला पहिला उकार आहे. (आतूर असे लिहिणे चूक.) आतुरता म्हणजे उत्सुकता . आतुरतामध्येही
तु र्‍हस्व आहे. चिंतातुर (चिंता + आतुर) म्हणजे चिंताग्रस्त; चिंतेने व्यथित झालेला. अर्थातुर (अर्थ + आतुर) म्हणजे पैशासाठी उत्सुक असलेला. याही शब्दांत तच्या उकारात बदल होत नाही.
शिलाई
‘आई’ हा मराठी प्रत्यय लागून धातुसाधित नाम तयार होते. ‘शिलाई’ या शब्दातील शेवटचे अक्षर दीर्घ असते. ‘शिलाई’ या शब्दात ‘श’ला पहिली वेलांटी व दीर्घ ‘ई’ लिहावा.
पाळीव
‘ईक’ जसा मराठी प्रत्यय आहे, तसाच ‘ईव’ हाही आहे. या प्रत्ययापासूनही मराठी शब्द तयार झाले आहेत. ‘पाळीव’ हा त्यातीलच एक शब्द. हा शब्दही दीर्घच लिहावा आणखी काही उदाहरणे रेखीव, आखीव इत्यादी.
लखलखीत
‘ईत’ हा मराठी प्रत्यय लागून विशेषण तयार होते. यापासून तयार झालेले शब्द दीर्घ असतात. म्हणून ‘लखलखीत’ हा शब्दही दीर्घ असावा. ‘चकचकीत’ हेदेखील याच प्रकारचे उदाहरण आहे.
क्षणभंगुर
‘क्षणात नाश पावणारे’ हा क्षणभंगुर या विशेषणाचा शब्दश: अर्थ आहे. क्षणिक, अशाश्वत या अर्थांनी हा शब्द रुढ आहे. भंगुर या विशेषणाचा अर्थ भंगणारे, ठिसूळ असा आहे. क्षणभंगुर या शब्दात गला पहिला उकार, हे ध्यानात घ्यावे . (क्षणभंगूर असे लिहिणे चूक.) क्षणिक या विशेषणात ‘ण’वर पहिली वेलांटी, हेही लक्षात ठेवावे. (क्षणीक असे लिहिणे चूक.)
माणुसकी
‘माणूस’ हे नाम आहे. या नामाला की हा प्रत्यय लावला असता ‘माणुसकी’ हे भाववाचक नाम तयार होते. माणूस या शब्दामध्ये जरी णला दुसरा उकार असला तरी त्याचे भाववाचक नाम बनताना त्यात ण ला पहिला उकार द्यायला विसरू नये. ‘माणूसकी’ असे लिहिणे चूक आहे.
शिलारस
‘शिला’ म्हणजे पाषाण, दगडाची चीप. ‘शिलारस’ म्हणजे ज्वालामुखीतून बाहणारा गरम द्रव पदार्थ, लाव्हा. या शब्दात ‘श’ला दुसरी वेलांटी न देता पहिली द्यावी. ‘शीलारस’ असा शब्द लिहू नये.
सहस्ररश्मी
‘सहस्ररश्मी’ म्हणजे सूर्य. ‘रश्मी’ म्हणजे प्रकाश, किरण. सूर्याला सहस्र किरणे असतात म्हणून त्याला सहस्ररश्मी म्हणतात. या शब्दात ‘स’ ला ‘र जोडावा व ‘श’ला ‘म’ जोडावा. ‘स’ला ‘त्र’ जोडण्याची चूक होऊ शकते.
स्तुतिपाठक
‘स्तुति’ म्हणजे प्रशंसा, स्तोत्र. स्तुतिपाठक म्हणजे खुशामत करणारा. ‘स्तुति’ हा मूळ शब्द संस्कृत आहे. यात ‘त’ला पहिली वेलांटी व ‘स्त’ला पहिला उकार आहे. ‘स्तुती’ शब्द लिहिताना मात्र ‘त’ ला दुसरी वेलांटी द्यावी. कारण मराठीत अंत्य अक्षर दीर्घ असते.
सुवाच्य
अक्षर सुवाच्य असावे, असे शिक्षक नेहमी सांगतात. सुवाच्य म्हणजे सहज वाचता येईल असे. यालाच स्वच्छ अक्षर असेही म्हणतात. सु + वाच्य अशी या शब्दाची फोड आहे. वाच्य, वाचन, वाचक हे शब्द एकमेकांशी निगडित आहेत. वाच्य या शब्दाचा मूळ अर्थ बोलण्यास किंवा सांगण्यास योग्य असा आहे. सुवाच्य हा शब्द अनेक जण सुवाच्च असा लिहितात; ती चूक टाळावी.
अग्रिम
अग्रिम हा शब्द इंग्रजीतील ऍडव्हान्स शब्दाला प्रतिशब्द म्हणून वापरला जातो. अग्रिम हा संस्कृतमधून आलेला शब्द आहे. अग्र या शब्दापासून तो बनला आहे. अग्रच्या अर्थांमध्ये पहिला, पुढे आलेला आदींचा समावेश आहे. ‘आधीचा’, पहिला, श्रेष्ठ, प्रथम पिकलेला, हे अग्रिमचे अर्थ आहेत. अग्रिम वेतन म्हणजे आगाऊ दिलेले वेतन. रक्कम या संदर्भातच या शब्दाचा प्रामुख्याने वापर होतो.
आगंतुक
अचानक आलेल्या, विशेषत: भोजनाच्या वेळी न बोलावता आलेल्या पाहुण्याच्या बाबतीत आगंतुक हा शब्द वापरला जातो. बाहेरचा, वाट चुकलेला, आकस्मिक असेही य शब्दाचे अर्थ आहेत. या शब्दातील पहिली तिन्ही अक्षरे नीट लक्षात ठेवावीत; म्हणजे हा शब्द अगांतुक, आगांतूक, आगंतूक असा लिहिण्याची चूक होणार नाही. आगंतुक खर्च म्हणजे अनपेक्षित खर्च. आगंतुक लाभ म्हणजे अचानक झालेला लाभ.
आकस्मिक
अचानक, अकल्पित, एकाएकी, अनपेक्षित हे आकस्मिक या शब्दाचे अर्थ आहेत. अकस्मात हादेखील शब्द त्याच अर्थांनी वापरला जातो. त्यात पहिले अक्षर अ आहे; मात्र आकस्मिकमध्ये पहिले अक्षर ‘आ’ आहे, हे ध्यानात ठेवावे. आकस्मिकमध्ये स्मवर पहिली वेलांटी आहे. (आकस्मीक असे लिहिणे चूक.) आकस्मिक ऐवजी आकस्मित असे लिहिण्याची चूक होऊ शकते, तीही टाळावी.
अजित
अजित म्हणजे अजिंक्य. जित म्हणजे पराभूत; जिंकला गेलेला. त्याच्या उलट अर्थांचा शब्द अजित(अ + जित). विष्णू, शिव, बुद्ध असेही ‘अजित’चे अर्थ आहेत. या शब्दात ‘ज’वर पहिली वेलांटी आहे. चुकून ती दुसरी दिली गेली, तर अर्थ बदलतो. ‘अजीत’चा अर्थ ‘न कोमेजलेले’ असा आहे. अपराजित याही शब्दाचा अर्थ अजिंक्य. ‘अपराजित’मध्येही जवर पहिली वेलांटी आहे.
अत्युच्च
अतिउच्च अशी अत्युच्च या शब्दाची फोड आहे. दोन्ही शब्द संस्कृतमधून आले आहेत. फार, अधिक, जास्त, अतिशय हे अतिचे अर्थ आहेत. उच्च म्हणजे उंच. अत्युच्चमधील दोन्ही जोडाक्षरे नीट लक्षात ठेवावीत. हा शब्द अत्त्युच्च असा लिहिणे चुकीचे आहे. (तची दुरुक्ती नाही.) अखेरचे अक्षर च्य असे लिहिण्याची चूक (अत्युच्य) टाळावी. काहींच्या हातून दोन्ही चुका (अत्त्युच्य) होऊ शकतात. शब्दाची फोड लक्षात घ्यावी.
अतीत
अतीत म्हणजे होऊन गेलेले, दूर गेलेले. मागे टाकणारे असाही त्याचा एक अर्थ आहे. कालातीत म्हणजे काळाला मागे टाकणारे; काळापलीकडचे. शब्दातीत म्हणजे शब्दांच्या पलीकडचे. अतीत, कालातीत, शब्दातीत या सर्व शब्दांत तवर दुसरी वेलांटी आहे हे लक्षात घ्यावे. (अतित, कालातित, शब्दातित असे लिहिणे चुकीचे.) व्यतीत हाही शब्दाचा अर्थ होऊन गेलेले असा आहे. त्याही शब्दात ती दीर्घ आहे.
आधिक्य
अधिक या विशेषणापासून आधिक्य हे भाववाचक नाम बनले आहे. अधिक म्हणजे जास्त, हे आपल्याला माहीत आहे. अतिशय, जोराचे, श्रेष्ठ हेदेखील ‘अधिक’चे अर्थ आहेत. आधिक्य म्हणजे आधिकपणा, श्रेष्ठत्व. ‘आधिक्य’मध्ये पहिले अक्षर ‘आ’ आहे; ‘अ’ नव्हे, हे ध्यानात घ्यावे. निवडणुकीच्या निकालासंदर्भात ‘मताधिक्य’ हा शब्द तुमच्या वाचनात आला असेल. ‘मत+आधिक्य’ अशी त्याची फोड आहे.
अधीक्षक
अधीक्षक या शब्दाचा खरा अर्थ देखरेख करणारा. हे सरकारी विभागांतील वा खासगी संस्थांमधील एक अधिकारपद आहे. सुपरिंटेंडंट या शब्दाला हा प्रतिशब्द आहे. अधि+ ईक्षक अशी याची फोड आहे. ईक्षक म्हणजे पाहणारा. अधिया उपसर्गाचा अर्थ वर, वरच्या बाजूस असा आहे. अधीक्षक या शब्दात ध वर दुसरी वेलांटी आहे, हे लक्षात ठेवावे. (अधिक्षक असे लिहिणे चूक.)
अध्याहृत
अध्याहृत या शब्दाचा अर्थ गृहीत धरलेले . त्याचा उल्लेख प्रत्यक्ष केलेला नसतो; पण अर्थ समजून घेताना ते लक्षात घ्यायचे असते. हा शब्द लिहिताना त्यातील ध्या ऐवजी ध्य लिहिले जाण्याची चूक होऊ शकते. (अध्यहृत); ती टाळावी. अध्याह्रत, अध्याऋत, अध्यारूत अशाही चुका होण्याची शक्यता असते. त्या टाळण्यासाठी हृ हे अक्षर नीट लक्षात ठेवावे . या शब्दाचे पहिले अक्षर ‘आ’ नसून ‘अ’ आहे, हेही ध्यानात घ्यावे.
अनसूया
अनसूया हे नाव तुम्ही ऎकले असेल. अनुसया असाही शब्द ऎकला असेल. अनुसया हा अनसूया चा अपभ्रंश. अनसूया हा शब्द शुद्ध. तो लक्षात राहण्यासाठी त्याची फोड (अन् + असूया) लक्षात घ्यावी. यात न् आणि अ यांचा संधी होऊन न झाला आहे. अन् हा नकारार्थी उपसर्ग. असूया म्हणजे मत्सर, निंदा. अनसूया म्हणजे निर्मत्सरी, निष्कपटी. अनसूयक या विशेषणाचाही तोच अर्थ आहे.
अनिर्वचनीय
अनिर्वचनीयचा अर्थ आहे अवर्णनीय. अनिर्वाच्य असाही शब्द याच अर्थाने वापरतात. एखाद्या गोष्टीचे वर्णन शब्दांत करणे अवघड असते तेव्हा केवळ अवर्णनीय असे म्हटले जाते. हा शब्द लिहिताना अनिरवचनीय, अनीर्वचनीय, अर्निवचनीय असा चुकीचा लिहिला जाण्याची शक्यता असते. नला पहिली वेलांटी व रफार ववरच द्यावा.